Reklama:

Zielnik Apteczny - Bratek

Artykuł ten napisałem dla czasopisma Manager Apteki.

Viola tricoloris - Fot. Ł.E.

W języku kwiatów nasz dzisiejszy bohater jest symbolem wierności, skromności i cichej miłości. W dawnych czasach był też symbolem połączenia przeciwieństw, gdyż na jednym kwiecie ma żółte i fioletowo-niebieskie płatki. Wygląda więc jak połączenie dwóch przeciwstawnych żywiołów - ognia i wody. Jego potoczna nazwa wzięła się prawdopodobnie ze starosłowiańskiej legendy o siostrze, która w noc świętojańską uwiodła swojego brata, a on musiał ją za ten czyn zabić. Przed śmiercią dziewczyna prosiła, by na jej grobie posadzić kwiaty, które nazywają się bratkami. Ich inne, ludowe, nazwy to macoszki, sierotki lub kwiatki Świętej Trójcy.

Oficjalnie zioło to nazywa się fiołkiem trójbarwnym (Viola tricoloris) i jest drobną (10-30 cm), jednoroczną rośliną, która rośnie najczęściej na polach, łąkach i przydrożach. Nie jest wybredny, wystarczają mu suche, piaszczyste gleby. Pierwotnym miejscem jego występowania jest Europa, Północna Afryka oraz umiarkowane obszary Azji. Zioło to zostało naturalizowane na obszarach obydwu Ameryk. Fiołek trójbarwny jest również hodowany w ogrodach. W wyniku różnych krzyżówek z innymi, pierwotnymi gatunkami fiołków powstało wiele odmian ozdobnych tej rośliny, w tym także popularne, dwuletnie fiołki ogrodowe. Warto również pamiętać, że sam fiołek trójbarwny występuje w wielu typach morfologicznych.
Najbardziej charakterystycznym i rozpoznawalnym elementem bratków jest oczywiście kwiat, o specyficznym ułożeniu płatków korony. Mają one zmienne zabarwienie, jednak w przypadku fiołka trójbarwnego dominują kolory żółty, biały i fioletowy. Jego kwiaty umieszczone są na leżącej lub podnoszącej się, czterokanciastej łodydze, z której wyrastają liście o karbowanych brzegach. Roślina ta kwitnie od czerwca do września. Bratek wybrał dość rzadki w świecie roślinnym sposób rozsiewania swoich nasion. Zaopatrzył je w elajosomy - specjalne struktury, które ze względu na zawarte w nich substancje odżywcze, głównie tłuszcze, wzbudzają zainteresowanie mrówek. Owady te zbierają nasiona i transportują do swojego gniazda, gubiąc część z nich po drodze...

Jako surowiec leczniczy wykorzystuje się kwitnące i ulistnione pędy fiołka trójbarwnego (Violae herba cum flore), zebrane w okresie kwitnienia i suszone w zacienionym miejscu. Farmakopea dopuszcza pozyskiwanie ziela fiołka również z innego, bardzo podobnego gatunku fiołka polnego (Viola arvensis). Zawiera on jednak nieco mniejsze ilości śluzów.

Związki czynne: Ziele fiołka trójbarwnego zalicza się do surowców flawonoidowych - gdyż te substancje są głównymi związkami czynnymi. Flawonoidami występującymi w większych ilościach są rutozyd, kwercetyna i wiolutozyd - ten ostatni zawiera w swojej strukturze salicylan metylu. Inną grupę substancji czynnych stanowią antocyjany, w tym wiolanina. Surowiec wykorzystuje się również ze względu na zawartości soli mineralnych (do 11%) saponin i śluzów. Mniejsze znaczenie mają garbniki i olejek eteryczny.

Fiołek jest rośliną wykazującą kilka działań leczniczych. Do tych najszybciej zauważalnych (po przyjęciu surowca) należy działanie moczopędne. Pomimo tego, że jest ono stosunkowo słabe, bratka stosuje się w leczeniu takich dolegliwości jak przewlekłe zapalenie dróg moczowych czy nadciśnienie tętnicze (jako lek pomocniczy). Działanie moczopędne połączone jest dodatkowo z wymywaniem z organizmu szkodliwych produktów przemiany materii. Ma więc on działanie oczyszczające. Predysponuje to ten surowiec zielarski do stosowania go w przypadku takich schorzeń jak kamica moczowa i podagra - chorób wywołanych odkładaniem się pewnych niepożądanych substancji w organizmie. Z tego samego względu zaleca się stosowanie wyciągu z ziela fiołka w przypadku uszkodzenia nerek przez niektóre substancje np. : chininę, sulfonamidy, czy związki arsenu. Bratek jest też wykorzystywany czasami jako pomocniczy składnik mieszanek stosowanych w celu ochrony wątroby. Działanie oczyszczające bratka jest również wykorzystywane w leczeniu chorób skóry związanych ze złą przemianą materii lub nadwrażliwością. Do chorób takich zaliczyć można trądzik młodzieńczy, liszaj rumieniowaty czy wysypkę kontaktową. Bratek ma jeszcze jedno, inne działanie, które przydatne jest w leczeniu tych schorzeń. Jest ono związane z obecnością flawonoidów (głównie rutyny) i polega na poprawie ukrwienia i zwiększeniu elastyczności drobnych naczyń krwionośnych znajdujących się, między innymi, w skórze. Polepsza to odżywienie i wygląd skóry. Należy jednak pamiętać, że w przypadku dermatoz efekty podawania ziela bratka widoczne są dopiero po kilku tygodniach jego stosowania. Zespół flawonoidów zawarty w bratku korzystny jest także w leczeniu takich dolegliwości jak plamica krwotoczna, krwawienia punkcikowe czy mikrokrwawienia jelitowe. Bratek wykorzystuje się również jako pomocniczy składnik mieszanek ziołowych stosowanych w miażdżycy, szczególnie mózgu.
Połączenie wymienionej wcześniej rutyny i antocyjanów sprawia, że bratek może być stosowany w leczeniu schorzeń oczu związanych z zaburzeniami mikrokrążenia: retinopatii cukrzycowej, wysięku podsiatkówkowym, zapaleniu naczyniówki.
Wodne wyciągi z bratka wykazują działanie wykrztuśne. Zawarte w nim saponiny drażnią drogi oddechowe i wzmagają sekrecję wydzieliny. Małe ilości znajdujących się w surowcu śluzów dodatkowo ułatwiają odkrztuszanie. Bratek jest jednak rzadko stosowany jako środek wykrztuśny, a jeżeli już, to z reguły w połączeniu z innymi ziołami. Stosowano go również kiedyś jako środek napotny - jednak działanie takie ujawnia się po spożyciu dużych ilości surowca.

Ziele fiołka stosowane jest pojedynczo oraz jako składnik złożonych mieszanek zielarskich. Najczęściej przygotowuje się z niego odwary lub herbatki. Przyznać jednak trzeba, że mają one nieprzyjemny, gorzki smak. Z tego też względu coraz większą popularność zyskują ostatnio tabletki zawierające sproszkowany surowiec - szczególnie w przypadku leczenia dolegliwości skórnych. Istnieją jednak opinie, że bratek podawany w ten sposób jest mniej wartościowy.
Należy pamiętać również o tym, że istnieją pewne przeciwwskazania co do stosowania ziela bratka. Są to: wielopłytkowość, zakrzepica pourazowa, zaawansowana miażdżyca w wieku starszym. Duże ilości bratków wywołują nieznaczne działanie przeczyszczające.

mgr farmacji Łukasz Ejsmont
Data: 2017-06-20